⛏️ भारतातील खनिज संपत्ती (Mineral Resources of India)

भारत हा खनिज संपत्तीने समृद्ध देश आहे. भारतात धातू खनिजे, अधातू खनिजे आणि ऊर्जा खनिजे या तीन प्रमुख श्रेणीतील खनिजे आढळतात. खनिज संसाधनांचा योग्य वापर व व्यवस्थापन हा देशाच्या औद्योगिक आणि आर्थिक विकासाचा पाया आहे.

🔷 खनिजांचे प्रमुख प्रकार

धातू खनिजे
अधातू खनिजे
ऊर्जा खनिजे

🌊 महासागरातील खनिजे आणि UNCLOS

समुद्र हे खनिज संसाधनांचे मोठे भांडार आहे.
1982 मध्ये संयुक्त राष्ट्रांनी UNCLOS (United Nations Convention on the Law of the Sea) करार स्थापन केला.
याद्वारे देशांना त्यांच्या सीमावर्ती समुद्रांवर अधिकार देण्यात आले.
EEZ (Exclusive Economic Zone) — बेसलाइनपासून २०० नॉटिकल मैलांपर्यंत देश संसाधने वापरू शकतो.
उथळ समुद्र म्हणजे ऑफशोअर क्षेत्र — येथे भारतात अनेक ऊर्जा खनिजे आढळतात.

⛽ भारतातील ऊर्जा खनिजे

मुख्य भूमीतून: कोळसा
ऑफशोअर (किनाऱ्याजवळ): पेट्रोलियम आणि नैसर्गिक वायू
भारतीय पेट्रोलियमपैकी 60% उत्पादन — मुंबई हाय
गोदावरी–कृष्णा खोऱ्यातील Ravva (रावा) क्षेत्र हेही महत्त्वाचे तेल-क्षेत्र

⚖️ भारतातील खनिज संपत्तीचे प्रशासकीय अधिकार

मुख्य भूभागावरील खनिजे → राज्य सरकारांचा अधिकार
समुद्रातील (ऑफशोअर) खनिजे → केंद्र सरकाराचा अधिकार
देशातील सर्वाधिक पेट्रोलियम उत्पादन गुजरात (अंगलेश्वर) येथे होते.

🌟 भारतातील खनिज उत्पादन — महत्त्वाचे मुद्दे

ऊर्जा खनिजे मूल्याच्या दृष्टीने सर्वाधिक काढली जातात.
भारत जगातील चौथ्या क्रमांकाचा लोह उत्पादक देश आहे.
किनारी खनिज क्षेत्रांमधून मिळणाऱ्या उत्पादनाचे मूल्य अत्यंत जास्त.
मुख्य भूमीत सर्वाधिक खनिज उत्पादन:
- 1) ओडिशा (सर्वाधिक)
- 2) झारखंड (दुसऱ्या क्रमांकावर)

⛰️ खडकानुसार खनिजांचे वितरण

1) धारवाड खडक

लोह
तांबे
मॅंगनीज
निकेल
जस्त

2) विंध्यान खडक

चुनखडी
वाळूचा खडक

3) तृतीयक खडक(Tertiary Rocks)

पेट्रोलियम
नैसर्गिक वायू

🧭 भारतातील प्रमुख खनिज क्षेत्र

द्वीपकल्पीय पठार हा भारतातील खनिजांनी सर्वात समृद्ध भाग आहे.

🏭 छोटानागपूर खनिज पट्टा — भारताचे खनिज हृदय

भारताच्या पूर्व भागात स्थित.
सर्व प्रमुख धातू खनिजे येथे आढळतात.
याला भारताचे ‘रुहर’ म्हणतात (जर्मनीच्या Ruhr प्रदेशाप्रमाणे).
भारताचे Mineral Heartland म्हणून प्रसिद्ध.

भारतात आढळणारे मुख्य खनिजे म्हणजे लोह, कोळसा, मॅंगनीज, तांबे, सोने आणि बॉक्साईट. या सर्व खनिजांच्या मुख्य खाणींची माहिती खाली दिली आहे.

भारतात आढळणारी खनिजे, त्यांच्या खाणी आणि राज्ये

खाणीचे नाव	राज्य	खनिज
केंदुझर	ओडिशा	मँगनीज
बोनाई	ओडिशा	मँगनीज
कालाहांडी	ओडिशा	मँगनीज
बालाघाट	मध्य प्रदेश	मँगनीज
भंडारा	महाराष्ट्र	मँगनीज
श्रीकाकुलम	आंध्र प्रदेश	मँगनीज
मलाजखंड	मध्य प्रदेश	तांबे
खेत्री	राजस्थान	तांबे
खो-दरिबा	राजस्थान	तांबे
मुसाबनी	झारखंड	तांबे
भोटांग	सिक्कीम	तांबे
पचेयखानी	सिक्कीम	तांबे
रंगपो	सिक्कीम	तांबे
कोलार	कर्नाटक	सोने
हट्टी	कर्नाटक	सोने
रामगिरी	आंध्र प्रदेश	सोने
रामगंगा	उत्तर प्रदेश	सोने
रांची	झारखंड	बॉक्साइट
पलामू	झारखंड	बॉक्साइट
लोहरदगा	झारखंड	बॉक्साइट
अमरकंटक	मध्य प्रदेश	बॉक्साइट
कोरापुट	ओडिशा	बॉक्साइट
पंचपटमाली हिल्स	ओडिशा	बॉक्साइट
तामिळनाडूच्या पलानी-जावडी-शेवरॉय टेकड्या	तामिळनाडू	बॉक्साइट
दल्ली राजहरा	छत्तीसगड	लोह
बैलाडीला	छत्तीसगड	लोह
गोरुमहिसानी	ओडिशा	लोह
बदाम हिल्स	ओडिशा	लोह
राउरकेला	ओडिशा	लोह
बाबाबुदन	कर्नाटक	लोह
कुंद्रेमुख	कर्नाटक	लोह
सुंदर हिल	कर्नाटक	लोह
नोआमुंडी	झारखंड	लोह
सिंहभूमी	झारखंड	लोह
दामुडा रेंज	पश्चिम बंगाल	लोह
भंडारा जिल्हा	महाराष्ट्र	लोह
कुंद्रेमुख	कर्नाटक	मॅग्नेटाइट लोह
सेलम	तामिळनाडू	मॅग्नेटाइट लोह
कोझिकोड	केरळ	मॅग्नेटाइट लोह
गोवा	गोवा	मॅग्नेटाइट लोह
जादुगुडा	झारखंड	युरेनियम
बागजाता	झारखंड	युरेनियम
महाडस्क (खासी हिल्स)	मेघालय	युरेनियम
तुम्मलपल्ली	आंध्र प्रदेश	युरेनियम
निलगिरी किनारपट्टी	केरळ	थोरियम
बस्तर जिल्हा	छत्तीसगड	टिन
पन्ना	मध्य प्रदेश	हिरा
सतना	मध्य प्रदेश	हिरा
कर्नूल जिल्हा	आंध्र प्रदेश	हिरा
हजारीबाग	झारखंड	अभ्रक
झरिया	झारखंड	कोळसा
राणीगंज	पश्चिम बंगाल	कोळसा
हनुमानगड	राजस्थान	जिप्सम
डोडा	जम्मू आणि काश्मीर	जिप्सम

भारतातील धातू खनिजे (Metallic Minerals in India)

भारतातील अधातू खनिजे (Non-metallic Minerals in India)

भारतातील ऊर्जा खनिजे (Energy Minerals in India)

📘 ही माहिती UPSC, MPSC, SSC, तसेच सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे.